„Muzyka jest sztuką najbardziej demokratyczną”. (Karol Szymanowski)

Gdy zawodzą słowa, cała nadzieja w muzyce. Artyści ze wszystkich stron świata sięgają po nią od stuleci, by przekazać ważne myśli i idee. Uniwersalny język muzyki pozwala dotrzeć tam, gdzie zawodzi tekst, w druku czy w mowie. Jej przekaz potrafi być o stokroć silniejszy. Muzyka stała się zatem ekspresją emocji, wyrazem uwielbienia, spowiedzią grzeszników, deklaracją wolnościową anarchistów, krzykiem prześladowanych. Nie sposób ująć jej w jedną klamrę, tak różnorakie są jej oblicza.

Czy istnieje jednak granica, której przekroczenie przez artystę – w tym przypadku reżysera teatralnego – zabiera muzyce to, do czego pierwotnie została stworzona? Przepoczwarza ją i przeinacza? Gdzie kończy się przekaz muzyki, a zaczyna całkiem inna, dopowiedziana historia? Chiński artysta Ai Weiwei, znany przede wszystkim jako twórca konceptualnych instalacji i happeningów, a zatem kojarzony ze sztukami wizualnymi, zagościł w Teatro dell’Opera di Roma i wziął na warsztat „Turandot” Giacomo Pucciniego. Jego reżyserski debiut operowy tyleż olśniewa plastyczną kreatywnością, co wzbudza kontrowersje.

Ai Weiwei, który jest nie tylko reżyserem spektaklu, lecz także projektantem scenografii i kostiumów oraz autorem multimediów, pokazał w Rzymie „Turandot” w wersji surowej. Wykorzystał wyłącznie partyturę Pucciniego, który zmarł na raka w 1924 roku i nie zdążył dokończyć dzieła. Akcja zatrzymuje się na śmierci niewolnicy Liu, torturowanej przez Turandot. To właśnie ta dramatyczna scena, zdaniem kompozytora, miała odegrać kluczową rolę w przemianie tytułowej heroiny. „Niech ona (Liu) umrze podczas tortur.”, pisał do librecisty Giuseppe Adamiego. „Dlaczego by nie? Jej śmierć mogłaby zmiękczyć serce księżniczki”. Finał trzeciego aktu dopisał, wedle wskazówek Pucciniego, Franco Alfano. Prapremiera pod batutą Arturo Toscaniniego w 1926 roku kończyła się właśnie na tej scenie, by uczcić pamięć po zmarłym kompozytorze. Kolejne przedstawienia zagrano jednak już wraz z dodanym, rzadkim dla gatunku opera seria, happy endem.

W Rzymie mamy do czynienia raczej z widowiskiem plastycznym, niż standardowym spektaklem operowym. Nadrzędną rolę pełnią tu animacje i projekcje multimedialne. „Turandot” Ai Weiweia nie ogląda się zatem dla samej historii, którą opera opowiada, lecz dla artyzmu będącego efektem syntezy obrazu i dźwięku. Wszystko, od kostiumów poprzez animowane tło, wprost kipi od symboliki. Multimedia z brutalną śmiałością wkraczają na płaszczyznę problemów współczesnego świata – zarówno społecznych, jak i politycznych. Zimne światło potęguje kontrasty. Ruch sceniczny ograniczono do niezbędnego minimum, by podkreślić dynamikę animacji. Niesztampowe kostiumy solistów czy chórzystów, wzbudzają nieodzowne, faunistyczne skojarzenia. Zahaczają o groteskę i rodzą wątpliwość, czy to, co oglądamy na scenie, należy traktować serio.

Bo też trudno jest doszukiwać się logiki i spójności w tym wymykającym się wszelkim konwencjom widowisku. Libretto wydaje się wręcz nie mieć większego znaczenia dla reżysera. Stanowi raczej pretekst do stworzenia swoistego happeningu. Trwającego niemal dwie godziny, spektakularnego pokazu sztuki awangardowej.

„Turandot” Pucciniego to opowieść o sile miłości. O jej niezwykłej mocy przemiany, jej triumfie nad okrucieństwem – miłości, jaką książę Kalaf obudził w tytułowej bohaterce. U Ai Weiweia, z racji zakończenia, jedyna miłość, jaką można zaobserwować, to ta, którą Liu darzy Kalafa. Wcielająca się w nią Francesca Dotto swym ładunkiem emocjonalnym oraz kunsztem wokalnym pozostawia resztę obsady daleko w tyle. Zachwyca jej lekkość prowadzenia frazy, gęstość i szlachetność barwy głosu, zarówno w górnych jak i w dolnych rejestrach. Jej Liu jest porażająco prawdziwa, wierzymy jej, gdy wyznaje miłość Kalafowi w „Signore, ascolta”, wierzymy gdy umiera tuż po arii „Tu che di gel sei cinta”.

Trudno natomiast, z racji urwanego zakończenia, uwierzyć w fascynację księcia tytułową bohaterką. Choć wcielający się w niego tenor liryczny Michael Fabiano sprostał roli, nie forsując nadmiernie głosu. Jego zadanie było tym bardziej utrudnione, iż Kalaf przez cały pierwszy akt musi trzymać na swoich plecach ogromną, niemal ludzkich rozmiarów żabę (w chińskiej mitologii: symbol szczęścia). Dopiero przy arii „Nessun dorma” słychać u niego wyraźny problem by wspiąć się na wokalne wyżyny i choć zbliżyć się do ideału, jaki pozostawił po sobie niekwestionowany mistrz, Luciano Pavarotti.

Nieoczekiwanie, najbardziej zawodzi sama Turandot – Oksana Dyka. Jej głos w wysokich dźwiękach brzmi nazbyt piskliwie, zaś zbyt metalicznie na dołach, jak gdyby brakowało mu pewności siebie. Pozostaje niedosyt, sugerujący, iż solistka porwała się na repertuar przekraczający jej możliwości wokalne. Nadrabiała jednak wyrazistą ekspresją i właściwym dla jej postaci, zimnym spojrzeniem. Tym większą ciekawość budzi obsadzenie polskich solistek – Ewy Vesin w partii Turandot oraz Adriany Ferfeckiej w partii Liu, których niestety nie pokazano w przygotowanej przez telewizję Rai 5 retransmisji.

Ukraińska dyrygentka Oksana Lyniv, przepasana flagą swojego kraju, dała prawdziwy popis muzycznego kunsztu. Słuchanie orkiestry pod jej batutą, z właściwą dla Pucciniego dynamiką i dramaturgią, było niekwestionowaną ucztą. Monumentalny chór dodatkowo nasilał wrażenia, wypełniając sceniczną przestrzeń potęgą brzmienia ludzkich głosów. Spektakl ujawnia niezwykle szerokie spektrum plastycznej wyobraźni reżysera. Głosy i brzmienie instrumentów tworzą swoistą bazę dla wszystkich aspektów wizualnych. Animowane multimedia wraz z elementami przestrzennymi eskalują głębię świata przedstawionego. Świata, który pomimo statycznej reżyserii, pozostaje labilny i niespokojny. A także pełen sprzeczności. Czy zatem nasze realia, tak bogate w kontrasty, tak bardzo różnią się od surrealistycznej baśni, do jakiej zabiera widzów Ai Weiwei?

„Uważam, że obowiązkiem każdego artysty jest maksymalne wykorzystanie swoich możliwości, nie rozdrabnianie ich i marnowanie.” Te słowa wypowiedział Wiesław Ochman po jednym ze spektakli „Borysa Godunowa” pod batutą Kazimierza Korda w Metropolitan Opera. Są one swoistym wyznacznikiem jego kariery. Świadectwem najwyższej jakości jego wykonań artystycznych. Gwarantem światowego poziomu, jaki nieprzerwanie reprezentuje po dzień dzisiejszy. 

Bez względu na to jak długo można by opowiadać o artystycznej drodze Wiesława Ochmana, nigdy nie będzie to opowieść wyczerpująca. Cavaradossi w „Tosce”, Alfred w „Traviacie”, Leński w „Onieginie”, Książę Mantui w „Rigoletto”, Jontek w „Halce”, Turiddu w „Rycerskości wieśniaczej” – to tylko niektóre z jego scenicznych wcieleń. Debiut na Festiwalu w Salzburgu w „Idomeneo” Mozarta w 1973, debiut w Metropolitan Opera w 1975 roku w partii Arriga w „Nieszporach sycylijskich” Verdiego, czy wreszcie debiut w La Scali w 1976 roku – to tylko niektóre spośród najjaśniejszych punktów jego biografii. W paśmie sukcesów, na jakie zasługuje śpiewak tyleż pracowity, co skromny i pełen pokory. 

Wiek to tylko liczba, zaś rocznica 85. urodzin Mistrza to doskonała okazja na uhonorowanie jego twórczości, podziękowanie mu za wkład w rozwój i promocję sztuki operowej w kraju i za granicą oraz wyśpiewanie pięknych, radosnych arii i duetów na jego cześć. W ramach Śląskiego Festiwalu Operetki pod dyrekcją dr Sylwestra Targosza-Szalonka, w Bytomskim Centrum Kultury odbyła się niezwykła gala. W całości dedykowana Wiesławowi Ochmanowi.

Trwający ponad 3 godziny koncert wypełniła nie tylko muzyka, ale przede wszystkim atmosfera przyjaźni i wielkiej estymy jaką darzy Wiesława Ochmana już kilka pokoleń. Na scenie zgromadzono solistów zarówno Opery Śląskiej, jak i nieistniejącego już Gliwickiego Teatru Muzycznego. Artystów z dłuższym lub krótszym stażem pracy w zawodzie, a w szczególności śpiewaków, którzy wyfrunęli spod skrzydeł Mistrza i to właśnie jemu zawdzięczają swój operowy start. 

Wystarczy tu wspomnieć chociażby Renatę Dobosz, której mezzosopran o przepięknej, ciemnej barwie, w połączeniu z wyrazistym wizerunkiem scenicznym, to prawdziwie elektryzująca mieszanka. Solistka Opery Śląskiej, znana chociażby z chwalonej przez krytyków roli Carmen w spektaklu reżyserowanym przez Wiesława Ochmana, podczas gali zaprezentowała się w repertuarze operetkowym. Zarówno aria „La bella Tangolita” z „Balu w Savoy’u” czy „Czardasz Silvy” z „Księżniczki Czardasza” doskonale wyeksponowały ognisty temperament Renaty Dobosz. Udowodniły, że jest ona u szczytu swej formy wokalnej. 

Na scenie pojawiła się także rzadko ostatnio widywana Ewa Biegas, znana z dramatycznych partii sopranowych w Operze Krakowskiej czy Operze Śląskiej. Niezapomniana heroina z oper Piotra Czajkowskiego – Tatiana z „Eugeniusza Oniegina” czy Liza z „Damy Pikowej” – tym razem zaskoczyła publiczność wchodząc w repertuar mezzosopranowy. Jej Carmen, czy Dalila (aria ze zmienionym tekstem, wyrażającym uwielbienie dla Jubilata) brzmiały niezwykle świeżo i intrygująco. Ten zwrot w karierze artystki okazał się bardzo korzystny dla jej głosu. 

Solistka dawnego Gliwickiego Teatru Muzycznego, Anita Maszczyk – sopran koloraturowy – postawiła tym razem na arie spintowe. Tosca czy Hrabina Marica to bardzo odważne wybory repertuarowe, którym nazbyt rozwibrowany, delikatny głos śpiewaczki nie do końca potrafił sprostać. Jednak niedoskonałości wokalne nadrabiała zjawiskową prezencją. Natomiast Leokadia Duży, jak zawsze czarująca, wzorcowa wręcz Walentyna z „Wesołej wdówki”, wywołała uśmiechy na twarzach widzów swoją interpretacją arii Pericoli z operetki Offenbacha pod tym samym tytułem. W drugiej części, w nastroju nieco bardziej refleksyjnym i romantycznym, wykonała arię „Miłość to niebo na ziemi” z „Paganiniego”. 

Jej koleżanka ze sceny Opery Śląskiej, Aleksandra Stokłosa, znana z pierwszoplanowych partii sopranowych zarówno w operach (Abigaille w „Nabucco”) jak i w operetkach (Hanna Glavari w „Wesołej wdówce”) sięgnęła tym razem po odmienny gatunek muzyczny. Udało jej się zachwycić i wzruszyć publiczność niezwykle emocjonalnym wykonaniem pieśni „Nella Fantasia” Ennio Morricone, ze słynnego filmu „Misja”. Wśród męskich głosów, pozytywnym zaskoczeniem okazał się młody tenor Piotr Pastuszka. Energia, poczucie humoru, czysty śpiew i świetna dykcja – w arii Boniego z „Księżniczki Czardasza” zademonstrował wszystkie te atuty.

Dyrektor i pomysłodawca całego wydarzenia, dr Sylwester Targosz-Szalonek, pokazał tamtego wieczoru dwa oblicza – śpiewaka i dyrygenta. Nie ulega wątpliwości, że to właśnie scena jest żywiołem tego obdarzonego wielkim temperamentem, śląskiego tenora. Zarówno za pulpitem dyrygenckim (uwertura z „Zemsty nietoperza”; „Czardasz Silvy”), jak i w partiach wokalnych (aria Cavaradossiego z „Toski”; pieśń „Gira con me” Josha Grobana), czuje się on jak ryba w wodzie. Jest artystą świadomym swojej wartości, od którego bije pewność siebie i dobra energia. 

Baryton Adam Szerszeń, od lat solista Opery Krakowskiej, sięgnął po sprawdzony repertuar. Od lat czaruje żeńską część publiczności arią Torreadora i tym razem było nie inaczej. Nie sposób także nie wspomnieć o przezabawnym duecie dwóch weteranów sceny operetkowej – Feliksa Widery i Włodzimierza Skalskiego. Wykonali oni „Artystki z Variete” z „Księżniczki Czardasza” z klasą i humorem – prawdziwi „starsi panowie dwaj” operetki. 

Jednak najmocniejszą stroną koncertu była, rzecz jasna, obecność samego Mistrza, Wiesława Ochmana. Jubilat nie tylko zaśpiewał kilka utworów, udowadniając, że czas zupełnie nie ima się jego głosu – nadal brzmi niezwykle czysto i szlachetnie – lecz także poprowadził drugą część gali (w pierwszej części, za konferansjerkę odpowiedzialny był zaprzyjaźniony z Mistrzem Oskar Świtała). Uraczył publiczność licznymi anegdotami zza kulis operowej i teatralnej sceny. 

Ogólną sensację, zwłaszcza wśród młodego pokolenia widzów, wzbudziło pojawienie się jego wnuka, Krystiana. Krystian Ochman to zaledwie 23-letnia, wschodząca gwiazda wokalistyki. Będący, z racji młodego wieku, na etapie poszukiwań swej artystycznej drogi, sięga zarówno po repertuar klasyczny (studiuje śpiew operowy) jak i rozrywkowy – wykonał swój autorski utwór „River”, w klimatach muzyki pop. Duet dziadka i wnuka – Wiesława i Krystiana Ochmanów – był niewątpliwie najpiękniejszym, najbardziej wzruszającym momentem wieczoru. Pieśń „Io te vurria vasa”w ich wspólnym wykonaniu stała się swoistym mostem łączącym pokolenia, muzycznym spoiwem dwóch artystycznych osobowości. 

Orkiestrę im. Arcyksiężnej Marii Krystyny Habsburg poprowadził utalentowany dyrygent młodego pokolenia, maestro Przemysław Fiugajski, przed którym partytury oper, operetek czy pieśni weneckich i neapolitańskich nie mają żadnych tajemnic. Przyjemnie słucha się orkiestry pod jego batutą i obserwuje uważną współpracę z solistami. 

Nie zabrakło też wątków sentymentalnych i muzycznych podróży w czasie. Publiczność wysłuchała archiwalnych nagrań Wiesława Ochmana: jego interpretacji arii Nadira z „Poławiaczy Pereł” Bizeta, powszechnie uważanej za wzorcową, oraz arii Jontka z „Halki” Moniuszki – po dziś dzień niedoścignionego pod względem artystycznego kunsztu. Tymi i setkami innych wykonań, czy to ze świata opery, czy operetki, czy też kreacjami filmowymi, Wiesław Ochman ugruntował swoją pozycję w panteonie największych gwiazd klasycznej wokalistyki. Jest drugim po Janie Kiepurze polskim tenorem, któremu udało się olśnić publiczność najważniejszych teatrów operowych na całym świecie. Ścieżki jego kariery utorował jednak nie tylko niezaprzeczalny talent, lecz także ciężka praca, skromność i duży dystans do siebie, z którego Mistrz słynie, nie tylko wśród przyjaciół. 

Recenzja ukazała się 5 kwietnia 2022 roku na blogu Beaty Fischer Vissi d’arte.