Poprzeczka dla każdego kto marzy o wykonywaniu zawodu artysty, od początku stawiana jest niezwykle wysoko. Dążenie do ideału, inspiracja twórczością dawnych mistrzów, presja narzucona przez środowisko i pedagogów, chęć nadania swojemu nazwisku rangi ogólnokrajowej, czy nawet międzynarodowej, łaknienie prestiżu. Ponadto nieustanna potrzeba wyrażania siebie przez sztukę, nadania własnemu „ja” twórczego wymiaru, podkreślania swej indywidualności. Wszystkie te czynniki nieodzownie łączą się żywotem artysty i wyróżniają go na tle innych zawodów.

Mimo iż śpiewak zazwyczaj nie tworzy muzyki samodzielnie, a jedynie jest jej odtwórcą (wyjątkami od tej reguły byli chociażby Józef Michał Ksawery Poniatowski, tenor a zarazem autor dziewięciu oper, czy też George Henschel, baryton, autor trzech oper, a także licznych pieśni oraz utworów symfonicznych), w jego profesję również wpisane są kreatywność, wyrazistość, impuls ciągłego rozwoju i nieszablonowość. Maria Callas podkreślała: Albo urodziłeś się artystą, albo nie. I pozostajesz artystą, skarbie, nawet jeśli twój głos traci iskrę. Artysta zawsze jest w tobie. Z kolei zdaniem Joan Sutherland: Technika jest bazą każdej pracy twórczej. Bez względu na to czy jesteś sportowcem, czy śpiewakiem, musisz znać podstawy techniki by wiedzieć co robisz, w każdej sekundzie.

Mając na uwadze wszystkie te czynniki, studenci wydziałów wokalno-aktorskich na akademiach muzycznych od początku mierzą z niekończącym się pasmem wyzwań. Jednym z nich jest oswojenie się ze sceną przy jednoczesnym wejściu w rolę oraz współpracy z dyrygentem i orkiestrą. Taką szansę młodym adeptom wokalistyki w Krakowie daje organizowana każdego roku Gala AMKP w gmachu Opery Krakowskiej. Przy pełnej widowni, wśród której zasiadają także pedagodzy oraz Dziekan, prof. dr hab. Jacek Ozimkowski. Co można porównać, nie wyolbrzymiając, do skoku na głęboką wodę i jednej wielkiej niewiadomej, kto zacznie tonąć, a komu uda się wypłynąć na powierzchnię.

Odpowiadający za reżyserię koncertu Wojciech Graniczewski utrudnił studentom zadanie już na starcie. Według jego koncepcji soliści przebywali na scenie przez cały czas trwania gali (niemal 3 godziny), usadzeni przy stolikach. Z pewnością było to dla nich męczące i niekomfortowe. Bądź co bądź, podczas mniej lub bardziej wymagających, kilkuaktowych spektakli, śpiewak zawsze ma możliwość odpocząć w garderobie pomiędzy wejściami.

Kolejnym nie do końca zrozumiałym i niepotrzebnym zabiegiem reżyserskim było osadzenie całej akcji w przyszłości, czy wręcz postapokaliptycznym uniwersum, gdzie muzyka klasyczna została zakazana, a władzę na świecie przejęli zwolennicy tzw. „technokracji” czyli entuzjaści muzyki techno. To niestety pokazuje, że reżyser raczej nie jest na bieżąco z obecnie panującymi w Polsce muzycznymi trendami. Techno szczyt popularności przeżywało około 30 lat temu, a nawet wcześniej, zaś w gust masowy słuchaczy obecnie dużo bardziej wpisuje się chociażby disco polo. Ponury scenariusz Graniczewskiego zakładał, iż wielbiciele muzyki klasycznej zostali sprowadzeni do niszy do tego stopnia, iż musieli organizować tajne, nielegalne spotkania by w ogóle podejmować rozmowy na jej temat. Ta pesymistyczna wizja nijak ma się do rzeczywistości – niewątpliwie teatry operowe i filharmonie nie mogą narzekać na puste widownie – i raczej trudno potraktować ją jako proroctwo, ani tym bardziej jako żart.

Śpiewacy zaprezentowali się w pełnej charakteryzacji i kostiumach, adekwatnie do postaci, w które przyszło im się wcielić. Tym samym, wzrosły wobec nich także oczekiwania interpretacyjne. Nie wystarczyło bowiem, w tych okolicznościach, po prostu wyjść na scenę i wykonać utwór.

W programie gali składającej się z dwóch części znalazły się zarówno arie, duety i tercety operowe, jak i songi musicalowe oraz dosłownie kilka akcentów operetkowych. Przeważała opera. Z jednej strony jest to wielką zaletą, gdyż to właśnie z nią każdy śpiewak w swojej przyszłej karierze będzie miał do czynienia najczęściej, począwszy od konkursów wokalnych, a skończywszy na partiach solowych na deskach poszczególnych teatrów. Jednak, co alarmujące, wielu solistom dobrano repertuar trochę na wyrost – nieadekwatnie zarówno do ich wieku, jak i możliwości wokalnych i dojrzałości głosu.

Dwoje solistów, Małgorzata Iwan i Zbigniew Żdżarski, wystąpiło w podwójnej roli – śpiewaków i konferansjerów. Żdżarski wykonał arię Leporella z „Don Giovanniego” Mozarta już na samym początku i pracownicy techniczni nie zdążyli mu wyłączyć mikroportu, przez co jego głos całkowicie przykrył orkiestrę. Sopranistka Karolina Augustyn wydawała się kompletnie nie zwracać uwagi na dyrygenta podczas arii Julii „Je veux vivre” i choć Piotr Sułkowski za pulpitem robił co w jego mocy, tempa rozmijały się przez cały czas trwania utworu.

Patrycja Wiatr w arii Mimi czy Mariola Siepak w arii Lauretty mają jeszcze przed sobą bardzo długą drogę by okiełznać Pucciniego. Wcielającej się w Carmen Klaudynie Nitkiewicz podczas „Habanery” zabrakło ognia, zaś wykonujący kuplety Torreadora Jakub Trałka wydawał się być kompletnie zagubiony na scenie, a rekwizyt w postaci tradycyjnej kapy wyraźnie mu przeszkadzał. Elżbieta Pikoń, która wykonała arię Królowej Nocy z „Czarodziejskiego Fletu”, choć z dużym potencjałem w głosie, również nie radziła sobie z interpretacją i nie stworzyła wokół swojej postaci aury grozy. Nieporozumieniem było natomiast obsadzenie tak młodych śpiewaków w przeznaczonym na dojrzałe głosy duecie „To świt, to zmrok” ze „Skrzypka na dachu”, który z niewiadomych przyczyn przeobraził się w kwartet z udziałem sopranu, mezzosopranu oraz dwóch barytonów.

Przypuszczalnie, podczas tego swoistego debiutu na dużej scenie, na barki solistów spadło zbyt wiele. Nie można wymagać profesjonalizmu od artystów będących dopiero na początku drogi. Lecz niepotrzebnym jest także wmawianie publiczności, że student, przy odpowiednich zabiegach charakteryzatorskich, nagle w magiczny sposób przeobrazi się w pełnokrwistą operową heroinę bądź herosa. Odnoszę wrażenie, że w kwestii interpretacji bardzo wielu wykonawców tamtego wieczoru po prostu improwizowało.

W istnym gąszczu twarzy i kalejdoskopie głosów wyróżniło się zaledwie kilka osób. Bardzo pozytywnie, zarówno głosowo, jak i aktorsko, wypadła sopranistka Małgorzata Iwan w duecie Adiny z Dulcamarą z „Napoju miłosnego” Donizettiego (partnerował jej bas-baryton Maciej Cetnarski). Całkiem poprawnie zaśpiewały Gabriela Świerczek-Kurowska i Magdalena Szlachta w „Duecie kwiatów” z opery „Lakmé”. Jednak ten wieczór niezaprzeczalnie należał do duetu męskiego, Macieja Cetnarskiego i Jana Spytka. Panowie wręcz brawurowo wykonali niezwykle trudny i wymagający nienagannej dykcji duet Malatesty i Don Pasquale „Cheti, cheti, immantinente”, bawiąc się przy tym znakomicie, doskonale ze sobą współpracując i czując się na scenie wyjątkowo swobodnie. Pozytywnie zaskoczyli dojrzałością, pomimo młodego wieku.

Koncert zakończył się, dość niespodziewanie, utworem „New York, New York”, rozsławionym przez Franka Sinatrę, w którym do solisty Zbigniewa Żdżarskiego dołączyli wszyscy pozostali wykonawcy. Miał on być nawiązaniem do marzeń niemal każdego młodego śpiewaka by kiedyś, w przyszłości, stanąć na scenie Metropolitan Opera w Nowym Yorku. Nie jestem pewna czy takie podsycanie ambicji jest słusznym zabiegiem. Realia jasno pokazują, iż niełatwo jest zostać solistą w którymkolwiek z teatrów na terenie Polski. Mierząc zbyt wysoko można niechybnie spotkać się z rozczarowaniem.

Mimo wielu mankamentów i stawiających duży znak zapytania pomysłów reżyserskich, nie był to dla mnie stracony wieczór w operze. Przyjemnie jest móc obserwować jak początkujący śpiewacy stawiają na scenie swoje pierwsze kroki. Przyjemnie było także posłuchać orkiestry pod batutą Piotra Sułkowskiego, który imponuje dobrą energią i muzyczną wszechstronnością. Gdyby istniała taka możliwość, z dużym zainteresowaniem śledziłabym dalsze artystyczne losy młodych solistów, a przynajmniej kilkorga z nich. Mając nadzieję na ich postępujący rozwój.

Dziś zapewne nie czuć już tutaj modernistycznych, ani rewolucyjnych klimatów, coraz rzadziej też pojawiają się nowe opery. Théâtre des Champs-Elysées wciąż jednak prezentuje wiele dzieł, które sporadycznie pojawiają się na innych scenach operowych.

Najnowszą premierą, którą zaprezentowano na deskach tego teatru było przedstawienie składające się z dwóch jednoaktowych oper „Le Rossignol” Igora Strawińskiego oraz „Les Mamelles de Tirésias” Francisa Poulenca. Przedstawienie wyreżyserował Olivier Py, natomiast za stronę muzyczną odpowiadał François-Xavier Roth. W obu głównych rolach wystąpiła Sabine Devieilhe.

Od strony teatralnej reżyser połączył obie opery w spójną całość. Pochodzący z 1914 roku „Słowik” to pierwsza opera Strawińskiego. Słychać tutaj echa muzyki Mikołaja Rimskiego-Korsakowa, który był nauczycielem kompozytora, choć dzieło to jest napisane nowym modernistycznym językiem, który słychać w charakterystycznej orkiestracji, rozwiązaniach harmonicznych i rytmicznych. 

„Cycki Tejrezjasza” miały swoją premierę w 1947 roku. Poulenc niejako odcina się tutaj od modernizmu i zamiast tego przywołuje francuską tradycję komediową reprezentowaną przez Offenbacha, ale pojawiają się tutaj też nawiązania do jazzu. „Les Mamelles de Tirésias” mienią się od tanecznych rytmów i żywiołowej muzyki. 

Dla Py obie te opery wyrastają z atmosfery Paryża. Jego inscenizacja niejako odtwarza paryskie teatry rewiowe z okresu międzywojennego. W pierwszej części jesteśmy w kulisach teatru. Aktorzy, śpiewacy przechodzą w pośpiechu, zmieniają kostiumy, przygotowują się do wyjścia na scenę. Jeden z artystów jest chory, być może jest bliski śmierci, a być może jest trawiony jakimś egzystencjalnym bólem (chorobą psychiczną?), ale show must go on. Reżyser zadaje pytanie o rolę teatru: czy jest on nieczuły na problemy jednostki, a może wprost przeciwnie, magia teatru jest odpowiedzią na wiele problemów, jest ucieczką w magiczny świat przed bólem istnienia. Py zadaje to pytanie lekko, bez patosu pozostawiając widzów bez odpowiedzi. 

Druga część to już przerysowana rewia nawiązująca do paryskich kabaretów. Przedstawienie jest zrobione energetycznie i z niewymuszonym poczuciem humoru. W prezentacji świata, który już nie istnieje, jest też nutka nostalgii. Py stworzył atrakcyjne wizualnie, dynamiczne, a zarazem nieco refleksyjne przedstawienie. Byłem pod dużym wrażeniem tej inscenizacji.

Orkiestrę Les Siècles poprowadził François-Xavier Roth. Przyznam, że byłem zdziwiony, że dyrygent zdecydował się wykonać te opery na instrumentach dawnych. Wprawdzie interpretacja Rotha była spójna i ekspresyjna, to jednak miałem poczucie, że szczególnie w warstwie instrumentów dętych brak było czystszego, pełniejszego brzmienia, które posiadają współczesne orkiestry. W obu dziełach instrumenty dęte są istotne i stąd miałem poczucie, że w warstwie brzmieniowej czegoś brakowało.

Orkiestra miała dość bogate, ale zarazem lekkie brzmienie. Roth dyrygował „Słowikiem” w sposób refleksyjny, tempa były nieco zwolnione. Świetnie operował on dynamiką dźwięku, smyczki chwilami wznosiły się do imponującego fortissimo, to znów opadały do niemal szeptu. 

„Cycki Terezjasza” celowo kontrastowały z pierwszą częścią przedstawienia. Tutaj dyrygent operował szybszymi tempami. Muzyka była żywsza, bardziej taneczna. Była tutaj doza przesady, która podkreślała surrealistyczny, rewiowy charakter przedstawienia. Roth wyraźnie bawił się kontrastami i innymi środkami ekspresyjnymi umiejętnie oddając komediowy nastrój utworu Poulenca.

Bezsprzeczną gwiazdą przedstawienia była Sabine Devieilhe. Wykonała ona główne role w obu operach. Od samego początku przyciąga ona uwagę publiczności. Jej koloraturowy sopran posiada pełne, krągłe brzmienie. Słuchałem jej w stanie pewnej hipnozy. Devieilhe dysponuje nie tylko pięknym głosem oraz świetną techniką, jest tam coś jeszcze, pewna zmysłowość i energia, które sprawiają, że to wykonanie było prawdziwie unikatowe.

Pozostali soliści wykonywali po kilka ról. Generalnie nie było tutaj słabych elementów, ale szczególne brawa należą się Cyrille Dubois (Rybak i I Poseł Japoński w operze Strawińskiego i oraz Dziennikarz / Monsieur Lacouf w dziele Poulenca). Jego wykonanie było interpretacyjnie wyrafinowane, w sposób naturalny opowiadał on głosem historię. Dubois ma rewelacyjny zmysł narracyjny, co w połączeniu z ciepłą, liryczną barwą głosu i elegancją we frazowaniu tworzy wybitną kreację sceniczną.

Guthman, Harp Concerto, Trumpet Concerto, Margarita

„Concerto Romantico” („Koncert na harfę i orkiestrę symfoniczną”) to utwór skomponowany w 2017 roku, jego prawykonanie odbyło się w Filharmonii Zabrzańskiej w lutym 2018 r. pod batutą Sławomira Chrzanowskiego. „Koncert na trąbkę i orkiestrę symfoniczną” powstał z kolei w 2019 roku, po raz pierwszy zaprezentowano go w Filharmonii Łódzkiej w styczniu 2020 pod dyrekcją Pawła Przytockiego.

Obie kompozycje nagrano w 2022 roku w Białymstoku. Orkiestrą Opery i Filharmonii Podlaskiej dyrygował Mirosław Jacek Błaszczyk. Płytę uzupełniono dodatkowo utworem „Margarita” – to fragment wcześniejszej suity koncertowej „Master & Margarita” wzbogaconej o partię trąbki. Na harfie zagrała Małgorzata Zalewska, na trąbce kompozytor Gary Guthman, płyta ukazała się w wytwórni DUX.

Jedną z cech charakterystycznych dla kompozycji Guthmana jest w moim przekonaniu muzyczny synkretyzm, twórca potrafi łączyć różne style i gatunki. I żonglować nimi tak, aby kreować wyrazistą atmosferę poszczególnych fragmentów oraz doprowadzać, przez introdukcje części pierwszych i liryzmy części drugich, do wzniosłych finałowych kulminacji. Amerykanin od lat mieszka w Polsce, stąd oprócz wycieczek w stronę big bandów, jazzu, swingu, muzyki filmowej, francuskiego impresjonizmu czy brzmień iberoamerykańskich jest tu też nasza ludyczność i słowiańskość. Koncert na instrument powinien być dialogiem z masą orkiestrowych dźwięków. I tak się dzieje, solowe instrumenty (tutaj harfa i trąbka) opowiadają swoje historie, denerwują się, śmieją i płaczą, po prostu śpiewają!

Kompozytor przyjął klasyczną strukturę trzyczęściową. „Concerto Romantico” składa się z „Intrigue”, „Dalliance” i „Covenant”. Pierwsze momenty, zaczynające się onirycznym, impresjonistycznym brzmieniem przechodzą nagle w rytmy taneczne; harfa, początkowo być może zagubiona w następującej kaskadzie dźwięków, szybko przejmuje dowodzenie i motywuje poszczególne sekcje do uczestnictwa w tej narastającej wielogłosowej muzycznej dyskusji. Liryczna część druga stanowi pewnego rodzaju wytchnienie, ale to też wirtuozowski popis harfy, pięknie współbrzmiącej zwłaszcza z rzewnością skrzypiec i wiolonczel. To monolog wewnętrzny instrumentu, jego rozmyślania i wątpliwości, przedstawione w echu muzycznego impresjonizmu, z „Peleasem i Melizandą” Claude’a Debussy’ego na czele. Finał to taneczna orgia, z udramatycznieniem dźwięków harfy w rytmach quasi-słowiańskiej karnawałowej zabawy.

Harfa, stalowo prowadzona przez Małgorzatę Zalewską (to dla niej napisany został ten koncert), brzmi charyzmatycznie i wyraziście, choć w kilku momentach artystka sięga brzmieniowo do romantycznej rozpaczy. To plastyczna i wieloznaczna interpretacja, zawsze jednak roztańczona i natchniona. Artystka doskonale odnajduje się w duchu tej, jak wspomniałem, synkretycznej kompozycji, potrafiąc też, za pomocą chyba najbardziej magicznego z tych instrumentów, przedstawiać różne nastroje i światy. To czarodziejka, a słuchając jej gry nie mogłem uwolnić się od Golden Harp, bohaterki kilku filmów animowanych Walta Disneya. Złota, żywa muzyczna harfa potrafi zahipnotyzować śpiewem i grą. Ale myślę, że filmowe i magiczne skojarzenia są w przypadku tego utworu jak najbardziej na miejscu.

Podobnie w „Margaricie”, rozmowa harfy Małgorzaty Zalewskiej i trąbki Gary’ego Guthmana na tle orkiestry to dialog kochających się osób, nie mamy tu tragedii wielkich miłosnych duetów z „Tristana i Izoldy” Ryszarda Wagnera czy „Balu maskowego” Giuseppe Verdiego. Tu są raczej problemy dnia codziennego, dyskusje i zgody kochanków, którzy żyjąc ze sobą, mierzą się z rzeczywistością i codziennie obdarzają miłością i opieką. Tak odbieram tę kompozycję.

„Koncert na trąbkę i orkiestrę symfoniczną” zadedykowany jest ukochanemu profesorowi Guthmana – Fredowi Sauterowi. To jedyny trębacz w historii orkiestr filharmonicznych klasy „A” w Stanach Zjednoczonych, który przez blisko czterdzieści lat sprawował funkcję solisty – trębacza w Oregon Symphony Orchestra. Części koncertu to odpowiednio „El Provocateur”, „La Fontana”, „The Race”. Tu też nie uciekniemy od skojarzeń miłosnych; część druga, „Fontanna”, opisuje jedno z pierwszych spotkań Guthmana z Zalewską, przy słynnej Fontannie di Trevi w Rzymie.

W części pierwszej mamy elementy rytmów Hiszpanii połączonych z nowoczesną harmonią latynoskiego jazzu. Trąbka fascynująco dominuje fragmenty orkiestrowe. Ale nie mogłem uciec od kolejnego filmowego skojarzenia z nastrojem muzyki Nino Roty. Ten włoski twórca, choć pisał też wspaniałe opery, znany jest przede wszystkim z kompozycji do filmów Federica Felliniego, takich jak „Słodkie życie”, „Osiem i pół”, czy „Amarcord”. Część druga, to rozwijająca się miłosna ballada, która intensywnie przechodzi do finału, ze szczególnym wzmożeniem instrumentów dętych i perkusyjnych. Trąbka, hipnotycznie podstępna w wykonaniu Gary’ego Guthmana, prowokuje poszczególne sekcje, rytm jest nielinearny. Guthman cudownie operuje swoim instrumentem, wydobywając z niego kiedy trzeba komizm i żart, a kiedy trzeba melancholię i smutek.

W obu utworach Mirosław Jacek Błaszczyk wspaniale partneruje artystom, a orkiestra pod jego kierownictwem potrafi wzbić się, jeśli to potrzebne, na potężne forte lub delikatne towarzyszenie w tle. Zawsze jednak brzmi pięknie, z odpowiednią barwą i dynamiką.

Bardzo interesująca jest zamieszczona w programie płyty rozmowa między dyrygentem i kompozytorem. Artyści zadają sobie pytania, tłumacząc zamierzenia kompozycji i zamierzenia interpretacji. To rozmowa dwóch wspierających i dopełniających siebie partnerów i przykład „Partnerstwa w muzyce”, koncepcji, którą od lat zajmuje się wybitny pianista Jerzy Marchwiński. To współpraca zarówno na poziomie założeń, jak i wykonania; muzycy (Małgorzata Zalewska i Gary Guthman) nie tylko sobie partnerują, ale i się uzupełniają.

Guthman, The Traveler; Paciorkiewicz, Tryptyk i Improwizacja

Na drugiej płycie, wydanej przez Orphée Classics, zamieszczono utwory dwóch kompozytorów. Suita kameralna „The Traveler” („Podróżnik”) powstała w 2020 roku. W 1992 roku Guthman napisał cykl wierszy zatytułowanych „The Nine Doors” („Dziewięć wrót”), inspirowanych tekstami filozoficznymi związanymi z astronomią i astrologią, ale też poszukiwaniem sensu życia. Artysta dużo podróżował wtedy po całym świecie i spisywał swoje przemyślenia na temat różnych kręgów kulturowych. Za namową Małgorzaty Zalewskiej wykorzystał tekst (można przeczytać go tutaj) komponując utwór na sopran, flet, wiolonczelę i harfę. Suitę kameralną składającą się z 13 części zatytułował „The Traveler”. Fragmenty utworu zostały prawykonane w 2021 roku, całość nagrano w 2022 r. w składzie: Kaja Mianowana – sopran, Łukasz Długosz – flet, Tomasz Strahl – wiolonczela i Małgorzata Zalewska – harfa.

Tytułowe wrota to świat pozaziemski. Narrator krąży po kosmosie i odwiedza planety Układu Słonecznego, zaczynając od Merkurego i kończąc na Ziemi. Budzi to skojarzenia z inną suitą orkiestrową, słynnymi „Planetami” Gustava Holsta. Każda z 13 części (w skład suity wchodzą introdukcja, 3 interludia i 9 planet) ma swoją wyraźną specyfikę; kompozytor jak zawsze bawi się stylami, tworząc plastyczne światy, bliskie muzyce filmowej, rozrywkowej czy musicalowej. Szczególnie interesujące są podróże na Marsa i Jowisza, tam według wyobraźni kompozytora panuje średniowiecze, mamy tu do czynienia z dworską balladą, śpiewem trubadurów czy swoistym madrygałem. Arabskie w wyrazie jest Drugie Interludium. W poszczególnych częściach słyszymy też celtycką muzykę druidów, amerykańskie elementy jazzowe i rockowe oraz odrobinę opery, gdy Podróżnik otwiera przed nami kolejne drzwi. „Traveler” to też jakby podróż w czasie, a może w głąb siebie.

Dramatycznie i złowrogo brzmi wiolonczela Tomasza Strahla, wspaniale śpiewa flet Łukasza Długosza, wnosząc dźwięki niby podmuchy wiatru, przy uważnym i subtelnym czuwaniu harfy Małgorzaty Zalewskiej. Także delikatny sopran Kai Mianowanej brzmi niczym instrument, wtapiając się w śpiew swoich muzycznych partnerów. Każdy z wykonawców ma bowiem partię równorzędną, każdy może zaznaczyć swój głos i swoją obecność, wszyscy oni równo płyną w czasie i przestrzeni.

Tadeusz Paciorkiewicz, którego dwie kompozycje na harfę solo zamieszczono na płycie, był także pedagogiem i organistą. Jego dorobek twórczy obejmuje wszystkie gatunki muzyki instrumentalnej i wokalnej (blisko 400 kompozycji). Pisał balety, opery, symfonie, koncerty, kwartety smyczkowe. Tworzył też kompozycje na harfę, ten instrument szczególnie go fascynował. „Improwizacja na harfę solo” powstała w 1951 roku. Ponad 20 lat później, w 1975 roku skomponował „Tryptyk na harfę solo” dla harfistki Ariadny Tugaj, poszczególne części nazywają się: „Elegia”, „Preludium i fuga” oraz „Capriccio”. Prawykonanie odbyło się 27 grudnia 1975 w Konserwatorium im. Rimskiego-Korsakowa w Pietrozawodsku. Miał już wtedy w dorobku wiele kompozycji z użyciem harfy, zestawienie tych dwóch utworów pokazuje, jak szeroko rozwijał swoje poszukiwania w tym zakresie.

Oba utwory zostały nagrane po raz pierwszy, jest to ich fonograficzna prapremiera. „Improwizacja” była wykonywana, ale „Tryptyk” zagrano tylko raz. Małgorzata Zalewska, dzięki pomocy synów profesora, dotarła do archiwalnych zapisów i przeprowadziła kwerendę.

Paciorkiewicz tworzy bardzo piękne melodie, które z subtelnością i żarem potrafi wyrazić Małgorzata Zalewska, operując słodko-uwodzicielskim dźwiękiem harfy. A obie kompozycje stanowią wspaniałe dopełnienie muzycznych wędrówek „Travelera”, który przy tych kojących dźwiękach może w końcu odpocząć. Cała płyta przynosi spokój i ukojenie.

Jeśli ktoś oczekuje od teatru przede wszystkim rozrywki na wysokim poziomie, może kupić bilet na komediowy musical „Złap mnie, jeśli potrafisz” i raczej nie będzie zawiedziony. Spektakl ogląda się bardzo dobrze, ponieważ akcja biegnie wartko. Nie należy tu oczekiwać mądrych rozmów o życiu, choć kilka razy zabrzmiała poważniejsza nuta (zwłaszcza w scenach świetnie rozgrywanych między ojcem i synem). Wielu drugoplanowych aktorów zostało ustawionych jak w farsie, więc zachowują się z nadekspresją, która może chwilami drażnić, ale taka jest konwencja.

Frank (znakomity Marcin Franc) jest głównym aktorem i narratorem. Na początku spektaklu widzimy moment złapania go w poczekalni na lotnisku. Następuje nagle „magiczne” zatrzymanie czasu i retrospekcja, wywołana przez Franka. Jest on więc trochę jak reżyser, mistrz ceremonii. Cały czas gra przed nami jakąś historię i próbuje nas oczarować. Większość ludzi daje się na to złapać.

Spektakl nawiązuje do kultowego filmu z 2002 roku pod tym samym tytułem (po angielsku „Catch Me If You Can”) w reżyserii mistrza Stevena Spielberga, z pięknymi zdjęciami Janusza Kamińskiego. W oszusta wcielił się brawurowo Leonardo DiCaprio, a Tom Hanks zagrał przekonująco agenta FBI. Świetny był też Christopher Walken, z kamienną twarzą grający ojca Franka. Chłopak chce, aby tata był z niego dumny i pragnie pomóc mu wyjść z finansowych kłopotów. Ojciec jednak ma swoją godność i nie chce przyjąć pieniędzy ani nowego Cadillaca. Mamy tu więc właściwie trzech męskich bohaterów i ich historie, które się z sobą zazębiają. Zostały pokazane realistycznie, z psychologiczną głębią, poprzeczka była więc ustawiona bardzo wysoko.

Kilka lat po kasowym sukcesie tego obrazu postanowiono zrobić musical, aby zarobić jeszcze więcej pieniędzy. W 2009 roku spektakl był grany w Seattle, a w 2011 roku trafił na Broadway. Miał nominacje do czterech nagród Tony, a jedną z nich otrzymał aktor Norbert Leo Butz, który znakomicie wcielił się w agenta FBI. Libretto napisał Terrence McNally (4 nagrody Tony za „Pocałunek Kobiety Pająka”, „Love! Valour! Compassion”, „Master Class” i „Ragtime” i specjalna nagroda Tony za całokształt osiągnięć artystycznych w teatrze, wręczona w 2019 roku). Widać sprawność w konstruowaniu scen, ale ta praca nie zachwyca tak, jak we wcześniejszych jego dokonaniach. Muzykę skomponował Marc Shaiman, współautor tekstów piosenek ze Scottem Wittmanem.

Shaiman stworzył dzieło życia – musical „Hairspray”, który otrzymał osiem nagród Tony. Shaiman zdobył Grammy, Emmy i był siedmiokrotnie nominowany do Oscara. W „Hairspray” również nawiązywał do stylów muzycznych lat 60-tych (muzyki tanecznej oraz rhythm and blues), ale wtedy stworzył arcydzieło, co trudno powtórzyć.

Pikanterii dodaje spektaklowi „Złap mnie, jeśli potrafisz” informacja o tym, że pierwowzorem głównego bohatera był prawdziwy oszust, który stał się medialną gwiazdą. Frank Abagnale Junior urodził się 27 kwietnia 1948 roku we wsi Bronxville w stanie Nowy Jork. Kiedy udawał doktora w szpitalu, spotkał Brendę Strong, w której się zakochał i chcieli się pobrać. Gdy w końcu został złapany, postanowiono wykorzystać jego niezwykły spryt i inteligencję, więc został ekspertem w FBI. Jako nieletni chłopak podrabiał czeki i latał samolotem po całym świecie, udając pilota PanAmerican. Już w szkole przez tydzień udawał nauczyciela języka francuskiego. Potem podawał się za prawnika, lekarza i wykładowcę uniwersyteckiego. Ta nieprawdopodobna historia robi wrażenie. Została opisana w autobiograficznej książce, wydanej w 1980 roku. Jak taki chłopak mógł ukraść miliony dolarów, kpiąc sobie z organów ścigania? Musical ogląda się jak miłą bajeczkę. Tutaj można posłuchać prawdziwej (choć ja bym do końca mu nie ufał) historii życia Abagnale’a.

Frank Abagnale Junior stał się postacią zmitologizowaną w kulturze popularnej. Trudno więc wcielić się w taką osobę. Z jednej strony może pojawić się dążenie do pokazania prawdy historycznej, a z drugiej – do stworzenia show. W musicalu historyczna otoczka jest widoczna zwłaszcza w dekoracjach, mających nawiązywać chwilami do lat 60-tych XX wieku (scenografia Mariusza Napierały i Zuzanny Kubicz). Kiedy więc akcja przenosi się na przykład do domu Franka, mamy jakieś stare meble i rekwizyty takie jak mały telewizor, dające widzowi sygnał, że akcja działa się dawno temu. Jednak w trakcie spektaklu okazuje się, że nie ma to specjalnego znaczenia, ponieważ ani reżyser, ani scenografowie nie zamierzają trzymać się sztywno jednego wyznacznika czasowego. Najważniejszy staje się show, który ma sprawić, aby widz ani przez chwilę się nie nudził. Rzeczywiście dużo się dzieje, chwilami aż za dużo, ale o tym za chwilę…

Bolączką łódzkiej sceny muzycznej jest jej wielkość i niedostosowanie do nowoczesnych widowisk. Zarówno wymiary sceny, jak i brak obrotówki – to poważne wyzwania dla scenografów. Może wreszcie uda się zdobyć środki na scenę obrotową? Trzeba przyznać, że zmiany dekoracji są wykonywane bardzo sprawnie przez ubranych na czarno pracowników technicznych, zwykle podczas grania muzyki, choć raz czy dwa zdarzyło się to w ciszy i wtedy mieliśmy tzw. dziurę w oczekiwaniu na nową aranżację przestrzeni.

Generalnie jednak przyznaję, że byłem pod dużym wrażeniem sprawności technicznej osób zmieniających dekoracje. Kolejnym elementem, który zdynamizował działania, było zbudowanie schodów i rozgrywanie niektórych scen na piętrze, z tyłu. Niektóre sytuacje przypominały triki z niemych filmów. Duże wrażenie zrobiła na przykład scena, kiedy Frank rozmawiał z jedną ze stewardess w hotelu, po czym nagle z obu stron wychodziły kolejne, i kolejne, idąc po schodach jak modelki na wybiegu. Zrobiło to na Franku i publiczności wrażenie. Wtedy postanowił, że będzie udawać pilota amerykańskich linii lotniczych.

Akcja w pierwszym akcie biegnie wartko, ciekawie się rozwija, kiedy poznajemy niesamowitą historię młodego, nieletniego Franka. Wcielił się w niego znakomicie Marcin Franc (jeden z aktorów w pewnym momencie „przejęzyczył się” i powiedział do niego: Franc zamiast Frank, co wywołało oczywiście śmiech na widowni). Znam tego bardzo uzdolnionego aktora od dawna. Kiedy byłem szefem artystycznym Gliwickiego Teatru Muzycznego, debiutował na naszej scenie w musicalu „Dźwięki muzyki” w reżyserii Marii Sartovej. Premiera odbyła się 9 lat temu, a Franc wcielił się w Rolfa Grubera, delikatnego chłopca, który był austriackim doręczycielem listów, zakochanym w Liesl von Trapp, jednak zdradził dziewczynę i jej rodzinę, zapisując się do partii nazistowskiej. Ta metamorfoza została bardzo dobrze przez niego pokazana. Brawurowo zagrał też Lucasa Beineke w gliwickiej inscenizacji musicalu „Rodzina Addamsów” w reżyserii Jacka Mikołajczyka.

W Teatrze Muzycznym w Łodzi Franc wcielał się w Jezusa w „Jesus Christ Superstar” i Chrisa w „Miss Saigon”. Jako absolwent Akademii Muzycznej (specjalność: musical) i Akademii Teatralnej w Warszawie (aktorstwo dramatyczne) posiada umiejętności i doświadczenie, które stawiają go obecnie na jednym z najwyższych miejsc w Polsce wśród młodych aktorów musicalowych. Doskonale się stało, że został wybrany do zagrania Franka. Brawurowo wciela się w tę postać, aż można uwierzyć, że nią jest. Zabawa przemienia się chwilami w poważne rozmowy. Szczególne wrażenie robią spotkania z ojcem (bardzo dobrze zagranym przez Janusza Krucińskiego) w restauracji oraz w drink barze, kiedy syn zobaczył przegranego życiowo alkoholika, ściganego przez urząd skarbowy i opuszczonego przez żonę Paulę (Annę Gigiel, której postać jest ustawiona bardziej farsowo, z charakterystycznym francuskim „r”). Te męskie rozmowy są wspaniałe, jak w najlepszym teatrze dramatycznym.

Również duże wrażenie robi scena, gdy Frank tuż przed ślubem musi uciekać przed FBI i – pakując się w pośpiechu – mówi ukochanej Brendzie Strong (znakomitej Annie Federowicz), kim naprawdę jest. Dramatycznie brzmi też rozmowa telefoniczna Franka z komisarzem FBI Carlem Hanrattym (świetnym Krzysztofem Cybińskim). Chłopak chciałby zmienić swoje życie, ponieważ po raz pierwszy naprawdę się zakochał, ale przeszłości nie da się przecież wymazać. Drugi akt ma więc kilka dramatycznych zwrotów akcji, co z kolei zaburza proporcje w porównaniu z aktem pierwszym, w którym tempo jest szalone jak na rollercoasterze.

Gdy chłopak poznaje rodziców Brendy z Nowego Orleanu, jej ojciec – prawnik Roger Strong (przekonujący Piotr Płuska) próbuje odkryć, kim naprawdę jest kandydat na męża. Ich qui pro quo jest zabawne. Gdy Frank zaczyna gubić się w swoich kłamstwach, ale nie chce dać za wygraną – jest w tym uroczy. Natomiast aktorka wcielająca się w Carol Strong (Aleksandra Janiszewska), lepiąca podczas rozmowy ciasto na chleb, gra jak w szmirowatej operecie, co zupełnie nie pasuje i rozbija tę scenę. Wcale nie jest w tym zabawna, tylko staje się groteskowa. Nadmiar jest gorszy od niedosytu.

Nadmiar można dostrzec również w scenie, która rozgrywa się w szpitalu. Na schodach jakiś doktor, na oczach innych, uprawia seks z pielęgniarką. Lekarze zostali pokazani jako rozerotyzowani pijacy, a pielęgniarki – prawie jak prostytutki, które na stołach rozkładają nogi. Nie wiem, czy było to potrzebne, aby pójść tak daleko. Pokazanie pijaka na scenie zawsze wywołuje rechot części publiczności, ale w tym spektaklu także poszło za daleko i zrobił się z tego kabaret. Chwilami więc albo reżyser traci kontrolę, albo prowadzeni przez niego aktorzy.

Bardzo dobrą postać stworzył wspomniany już Krzysztof Cybiński. Jest w zachowaniu niejednowymiarowy. Goni oszusta i nigdy się tym nie zmęczy, co przywołuje na myśl Javerta z musicalu „Nędznicy”, choć niestety ten scenariusz nie pozwala na głębsze przeżycie. Im lepiej poznaje Franka, tym bardziej się nim fascynuje. Ważny rys w budowaniu roli to informacja, że Carl Hanratty nie ma rodziny i nawet w święta jest sam. Żona rozwiodła się z nim i w ten sposób utracił też córkę. W pewnym momencie zaczyna więc widzieć we Franku swojego syna. Śmierć ojca jest dla Franka ogromnym ciosem i traci grunt pod nogami, więc potrzebuje pomocy i opieki. Chyba wtedy dopiero rozumie, że nie jest dorosły i samodzielny, że nie chciałby być oszustem przez całe życie.

Aktorzy dobrani do pierwszej obsady – to artyści, którzy występują obecnie na najważniejszych scenach muzycznych w Polsce. Nie zauważyłem więc u nikogo z nich problemów wokalnych, ponieważ wszyscy są profesjonalistami w swojej dziedzinie. Największe wrażenie zrobiły na mnie dwie piosenki – monologi głównych bohaterów. Na pierwszym miejscu stawiam song Brendy („Fly, Fly Away”), która wierzyła we wszystkie bajki Franka i nagle przekonała się, że nie jest prawnikiem ani lekarzem, że nosi inne nazwisko, a jego walizki są wypełnione ukradzionymi dolarami. Wtedy w jednym momencie z zakochanej po uszy naiwnej dziewczyny staje się kobietą, której marzenia spadły na ziemię i rozbiły się jak samolot.

Ciarki przechodzą po plecach, gdy słyszymy wspaniały utwór, a wykonanie jest wręcz perfekcyjne, wyciskające łzy. Bardzo pomaga w tym znakomity przekład Daniela Wyszogrodzkiego. Później Frank w poruszającym do głębi songu rozlicza się ze swoim dotychczasowym życiem i wreszcie, tracąc ukochaną dziewczynę, przekonuje się, że kończy się jego bajka. Po dwóch godzinach gagów i wielu banalnych, nieszczerych scen mamy wreszcie prawdziwe przeżycia.

Warto pochwalić cały zespół wokalno-taneczny, przygotowany świetnie przez doświadczonych choreografów musicalowych Jarosława Stańka i Katarzynę Zielonkę (którzy są tak zajęci, że nie zostają do premiery – nie byli również w Teatrze Syrena na prapremierze „Czarnego Szekspira” Jacka Mikołajczyka). Bardzo sprawnie grała orkiestra przygotowana przez Jakuba Lubowicza. Przez cały spektakl bałem się tylko, aby nikt z artystów nie wpadł do orkiestronu, który na scenie jest tak zabudowany, że została tylko niewielka dziura jak otwarta zapadnia. Dopracowane są urozmaicone kostiumy, zaprojektowane przez Zuzannę Markiewicz. Warto pochwalić reżyserię światła Marcina Nogasa. Mniejsze wrażenie zrobiły na mnie animacje Zachariasza Jędrzejczyka i Veraniki Siamianavej.

Grażyna Posmykiewicz zarządza Teatrem Muzycznym w Łodzi od 25 lat (od września 1998 jako zastępca dyrektora, a następnie od 2006 – dyrektor naczelny). Z pewnością zależy jej na pełnej widowni i tak się dzieje. Ten teatr da się lubić. Zastępca dyrektora do spraw artystycznych Jakub Szydłowski potrafi reżyserować spektakle, które podobają się licznej widowni. Czasem stosuje w tym celu pomysły, które mogą kojarzyć się z gagami, farsą, rewią, kabaretem, ale zwykle nie przekracza granicy dobrego smaku. Wyreżyserował kilkanaście spektakli w Warszawie, Białymstoku, Łodzi i Szczecinie. Ma ogromne doświadczenie jako aktor musicalowy, co z pewnością pomaga w pracy reżyserskiej. Niesamowitą energią i poczuciem humoru zaraża zespół artystyczny i publiczność.         

Film „Catch Me, If You Can” w reżyserii Stevena Spielberga trzymał w napięciu i nie był komedyjką. Chwilami przypominał solidny dramat z wątkiem kryminalnym. Były w nim zabawne i zaskakujące sceny, na przykład upojna noc ze stewardessą, gdy najpierw widzieliśmy spadające z blatu talerze z jedzeniem, a później dwoje młodych ludzi w łóżku po seksie. Albo zniknięcie Franka w toalecie samolotu po odkręceniu sedesu i spektakularna ucieczka po wylądowaniu maszyny na lotnisku. A jednak już początek filmu, pokazujący upokorzonego więźnia w bardzo ciężkich warunkach, przypominał bardziej dramat wojenny niż komedię.

Natomiast musical „Złap mnie, jeśli potrafisz” banalizuje tę historię i stoi na półce dobrych średniaków jak komedie klasy B. Na Broadwayu był grany od marca do września 2011 roku. Następnie wystawiono go w: Południowej Korei (2012), Japonii (2015), Australii (2016) i Nowej Zelandii (od 17 do 25 lutego 2023 roku). Od 4 marca do 17 kwietnia 2022 roku był grany w Arena Stage w Waszyngtonie i reklamowany jako „high-flying musical roller coaster”. Planowana jest również premiera w Niemczech (Magdeburg od 16 czerwca do 9 lipca 2023 roku).

Historyjka została w Teatrze Muzycznym w Łodzi bardzo sprawnie opowiedziana i aspiruje do klasy A. Na szczęście świetni aktorzy grający główne role robili wszystko, aby się obronić i odnieśli zwycięstwo. Muzyka będąca w dużej mierze pastiszem, przywołującym lata 60-te, wpada w ucho, aż chwilami chciałoby się tańczyć. Szydłowskiemu udało się wycisnąć z tego materiału atrakcyjny produkt artystyczny, który zapewni pełną widownię i zadowolenie publiczności spragnionej rozrywki w teatrze.